Z kart historii Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1919 – 1950

opracowanie: Janina Barbara Twaróg, luty 2003 r.

Materiał pochodzi ze strony Komisji Historii i Tradycji Zarządu Głównego PTTK – link

1. DZIAŁALNOŚĆ

Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego rozpoczął swoją działalność w maju 1919 r. Zarząd tworzyli:
Przewodniczący – dr Ludomir Sawicki – prof. UJ,
Sekretarz – M. Morecki,
Skarbnik – J. Tarliński,
członkowie Zarządu:
dr Walery Goetel – doc. UJ,
L. Lepszy – radca,
dr J. Muczkowski – radca,
Kazimierz Piekarski,
dr Stolarzewicz,
dr Władysław Szafer – prof. UJ,
dr Jerzy Smoleński – doc. UJ,
Leopold Węgrzynowicz – prof. gimn.

Do Komisji Rewizyjnej weszli: dr J. Rostafiński – prof. UJ, dr Talko-Hryncewicz – prof. UJ i Seweryn Udziela – inspektor.

W ciągu roku dokooptowano do Zarządu pp.: Stefana Dobruchowskiego, Adama Gadomskiego i L. Schneidra – radca. Nawiązano kontakty ze stowarzyszeniami o pokrewnych celach, niektóre z nich zapisały się na członków Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (w c.d. O/PTK), natomiast Komitet Krajoznawczy nauczycieli szkół powszechnych zespolił się z Oddziałem, przekazując tam swoje fundusze.

Utworzono sekcje:

• propagandy początkowo pod kierownictwem Stefana Dobruchowskiego, później radcy L.Schneidra. Prowadzona działalność: co miesięczne zebrania z odczytami, współdziałanie przy zakładaniu kół młodzieży, również poza Krakowem. Utrzymywano kontakty z powstałymi Oddziałami PTK: Podhalańskim w Zakopanem oraz Śląskim w Cieszynie i reaktywowanym w Olkuszu.
• wycieczkową – pod kierownictwem dr Stolarzewicza, później A. Gadomskiego. Działała w dwóch kierunkach:
  • opieki nad wycieczkami przybywającymi do Krakowa [duży napływ],
  • organizowanie wycieczek poza Kraków – cieszyły się dużą popularnością. (szersze omówienie w d.c. opracowania)
• muzealną pod kierownictwem L. Lepszego. Zorganizowała kurs przewodników [60 osób], 16 wycieczek naukowych po zabytkach Krakowa dla ok. 1000 osób, oraz kurs fotografii amatorskiej (30 osób) , po którym zawiązało się Koło Fotografów pod kierownictwem p. Skąpskiego.
• biblioteczną pod kierownictwem K. Piekarskiego – zgromadziła 400 t., przeważnie z darów,
• odczytową kierowana przez doc. J.Smoleńskiego. W ciągu roku odczyty znanych krakowskich naukowców z różnych dziedzin, poszerzające wiedzę krajoznawczą, gromadziły jednorazowo do 200 osób.
• kół krajoznawczych (27.06.1919 r.) pod kierownictwem Leopolda Węgrzynowicza, która rozwijała akcję szerzenia umiłowania wśród młodzieży kraju ojczystego.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze w tym czasie czynnie uczestniczyło w akcji plebiscytowej; w porozumieniu z Głównym Komitetem Plebiscytowym Spisko-Orawskim zorganizowano w Krakowie Komitet do przyjmowania i oprowadzania wycieczek plebiscytowych.

5 czerwca 1920 r. wybrano nowy Zarząd Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w składzie:
Prezes – dr Ludomir Sawicki, prof. UJ
Sekretarz – K. Furmankiewicz,
Skarbnik – S. Dobruchowski,
Członkowie Zarządu:
Walery Goetel,
R. Kubalski,
L. Lepszy,
J. Muczkowski,
K. Piekarski,
L. Schneider,
J. Smoleński,
Władysław Szafer,
Józefa Taborska,
Leopold Węgrzynowicz.

W 1929 r., staraniem Oddziału, został wyznakowany szlak okrężny w okolicy Krakowa (ok. 100 km) zaprojektowany przez Stanisława Leszczyckiego, zalecany dla młodzieży jako dydaktyczny, prowadzący przez różne jednostki fizjograficzne.

Zarząd w 1929 r. tworzyli:
Prezes – Wiktor Medwecki,
Zastępca Prezesa – Seweryn Udziela,
Sekretarz – Józefa Taborska,
Skarbnik – M. Medwecka,
Sekcję Kół – Leopold Węgrzynowicz, inż. Konstanty Bzowski i Maria Sawicka.
Biblioteką i czytelnią opiekował się dr Józef Fudakowski,
muzeum – dr Ed. Passendorfer i dr Józef Żurowski,
wydawnictwami – prof. Tadeusz Seweryn,
a biurem i schroniskami Antonina Gawlikówka. |
Wycieczki organizował dr Wiktor Ormicki.

W 1930 r. Oddział PTK w Krakowie postanowił utworzyć Muzeum Ziemi Krakowskiej, a Rada Główna PTK zaleciła Oddziałowi Krakowskiemu zarejestrowanie Statutu celem uzyskania osobowości prawnej (w Archiwum Krakowa brak potwierdzenia).

W latach 30-tych sekcja wycieczkowa, prócz przyjmowania i oprowadzania wycieczek przyjeżdżających do Krakowa oraz w najbliższe okolice, a także Beskidy i Tatry, organizowała również dalsze, ogólnodostępne, ogłaszane w Radio i Prasie, np. w 1932 r. na Kresy Wschodnie.

XXV-lecie PTK obchodzono uroczyście na sesji zorganizowanej w Instytucie Geografii UJ. Równocześnie odbył się Zjazd opiekunów Kół KMS (36 uczestników), na którym postulowano, aby cena biletu kolejowego dla wycieczek młodzieży szkolnej stanowiło 20% ceny normalnego, a wejście na Wawel było bezpłatne; w każdym roku był obowiązkowy jeden tydzień wycieczkowy. O obchodach pisał Ilustrowany Kurier Codzienny (25.11.1931), informując równocześnie o towarzyszącej uroczystościom wystawie krajoznawczej. Autor artykułu podkreślił znaczenie PTK oraz przydatność materiałów gromadzonych przez młodzież dla naukowców PAU. Z okazji XXV-lecia dr Wiktor Ormicki zamieścił w „ZIEMI”- 1931 artykuł: CELE I ZADANIA PTK, pisząc: cyt.”…sztandar ducha zatryumfował nad bezduszną materią… PTK nie tylko przetrwało czasy dzikiego ucisku, nie tylko wyszło obronną ręką z barbarzyńskich represji ale systematyczną pracą… zyskało rozgłos i poparcie sfer…„. Autor, pełen optymizmu i radości z rozwijającego się ruchu krajoznawczego – sam niejednokrotnie, jako geograf, prowadzący wycieczki. Nie mógł przecież przewidzieć, że nadejdzie kolejny barbarzyński czas, który zniszczy również jego. Zginął 17 września 1941 w obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen.

W 1935 r. przy Oddziale Krakowskim powstało KOŁO MŁODYCH, w miejsce istniejącego w latach 1929-30 Akademickiego Koła Krajoznawczego. Miało szerzyć ideę krajoznawstwa wśród młodzieży akademickiej, organizować wycieczki po Krakowie dla szkół, członków PTK, pracowników fabrycznych i biurowych, odczyty i wieczornice krajoznawcze, także dla cudzoziemców.

W 1937 r. Oddział PTK założył Ośrodek Krajoznawczy – kustoszami poszczególnych działów byli: Jadwiga Klimaszewska, Roman Reinfuss, M. Rehanówna. Po II wojnie reaktywowano Ośrodek z siedzibą w VII Gimnazjum w Krakowie.

W 1939 r. Oddział liczył 323 członków, posiadał bibliotekę mającą 503 pozycje, muzeum, poradnię krajoznawczą, a wpływy roczne wyniosły 1 423 zł (to dużo jak na tamte lata).

Po przerwie okupacyjnej O/PTK wznowił działalność 1 lutego 1945 r. W latach 1945-46 zorganizowano szereg imprez, uporządkowano uratowaną częściowo bibliotekę, zakupiono nowe książki, skatalogowano mapy Polski podarowane przez Instytut Geografii U.J.. zapoczątkowano współpracę z Ligą Ochrony Przyrody i kołami krajoznawczymi młodzieży szkolnej (KKSM).

30 listopada 1946 r. obradował w sali Instytutu Geograficznego U.J. Okręgowy Zjazd Kół KMS pod przewodnictwem L. Węgrzynowicza. Podsumowano efekty wycieczek na Ziemie Odzyskane, obozów wakacyjnych, dyskutowano nad programem i metodami pracy w Kołach KMS. Postulowano o uzyskanie zniżek kolejowych dla młodzieżowych grup wycieczkowych, organizację dalszych Ośrodków Krajoznawczych oraz poszerzanie sieci schronisk.

W sezonie 1947 zorganizowano pierwsze wycieczki samochodowe – 12, naturalnie samochodami ciężarowymi pod tzw. plandeką, chroniącą od deszczu, skąpo od wiatru, a już zupełnie nie od kurzu. Przeprowadzono kurs dla przewodników po Krakowie, organizowano odczyty i gromadzono wydawnictwa propagandowe dotyczące turystyki, w tym głównie turystyki krajoznawczej.

Na Zjeździe Delegatów PTK w Gdańsku w 1947 r. do nowych władz ZG PTK weszli także delegaci z Krakowa: Wł. Szafer, L. Węgrzynowicz, Władysław Milata, a wśród przyjętych wniosków znalazł się również krakowski o objęcie opieką Pustyni Błędowskiej.

18 czerwca 1947 r. wybrano nowy Zarząd Oddziału w składzie:
prezes Wiktor Medwecki,
v-prezes Stanisław Pagaczewski,
II v-prezes Władysław Milata,
sekretarz Zofia Śmiałowska,
członkowie: B. Winid, Fr. Uhorczak, Fr. Sykutowski, Kaz. Sosnowski, Z. Domaniewska, K. Bromek, A. Michalik, P.Czapik, S. Batko.
Komisja Rewizyjna: J. Szaflarski, K. Bocheński, T. Tomaszewski.

Powołano następujące referaty: wycieczkowy, programowy, wydawniczy, odczytowy, młodzieżowy. Podjęto współpracę z Polskim Towarzystwem Geograficznym. W tym czasie Oddział PTK miał 110 członków.

W sezonie zarejestrowano 18 430 zwiedzających Kraków. Zaistniała konieczność utworzenia własnego biura, tym bardziej, że Oddział był oceniany jako dobry organizator ruchu turystycznego.

Następne wybory Zarządu odbyły się w 1948 r., który ukonstytuował się następująco:
prezes Wł. Milata,
v-prezes A. Michalik,
II v-prezes St. Pagaczewski,
sekretarz Stef. Riess,
z-pca sekretarza E. Wierczek,
skarbnik Cz. Blajda,
członkowie: W. Medwecki, K. Sosnowski, Z. Śmiałowska, S. Batko, K. Bromek, B. Winid, S. Wrońska, S. Szumski oraz delegaci kół Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych i Ligi Ochrony Przyrody.

W 1949 r. zorganizowano dla przewodników kurs społeczno-ideologiczny (znak nowych czasów), a przy Oddziale powstały nowe sekcje:

• kajakowa [turystyki wodnej] organizująca spływy Dunajcem, Rabą, wycieczki statkiem Wisłą do Sandomierza,
• podróżników PTK mająca 80 członków,
• narciarska organizująca rajdy, kursy narciarskie i wycieczki w Tatry,
• Klub Zapaleńców Krakowa,
• Przewodników Miejskich,

(sekcje: kajakowa i narciarska to zapowiedź tzw. „turystyki kwalifikowanej”).

Wzrastał ruch turystyczny. Kraków zwiedziło 23 200 turystów krajowych i 1930 zagranicznych.

Wybory w 1949 r. wyłoniły Zarząd w składzie:
prezes Wł. Milata,
v-prezes S. Szumski,
II v-prezes W.Radłowski,
sekretarz C. Cermak,
z-pca sekretarza E. Wierczek,
skarbnik Cz. Blajda,
członkowie: Sz. Batko, W. Gregorczyk, K. Sosnowski, St. Pagaczewski, St. Riess.
Komisja Rewizyjna: W. Medwecki, K. Bromek, Fr. Sykutowski.
W Walnym Zebraniu uczestniczyło 114 członków.

20 stycznia 1951 r., w sali Instytutu Geograficznego UJ przy ul. Grodzkiej odbyło się ostatnie Walne Zebranie Oddziału PTK w Krakowie. Zebranie prowadził Wł. Milata – prezes Oddziału, który powiadomił, że na Zjeździe w Warszawie odbytym w dniach 16-17 grudnia 1950 r. powstało PTTK z połączenia PTT i PTK. Oddział w dniu połączenia liczył 394 członków, a sekcje: – przewodnicka 43, – narciarska 52.

W ostatnim roku działalności tj. w 1950 r. Oddział obsłużył 1236 wycieczek z udziałem 128 tys. osób. Biblioteka liczyła 635 pozycji i 196 map. Ukończono znakowanie szlaku Orlich Gniazd, ku wielkiemu zadowoleniu inicjatora, Kaz. Sosnowskiego.

Zjazd podjął uchwałę o rozwiązaniu Oddziału PTK w Krakowie i przekształcenia go w Koło PTTK, późniejsze Koło Grodzkie Oddziału Krakowskiego PTTK.

Oddział PTK w Krakowie współpracował z różnymi instytucjami i organizacjami, m.in. Kuratorium Okręgu Szkolnego, Referatem Turystyki PKP, Państwową Radą Ochrony Przyrody, Automobil Klub Polski, Wydziałem Propagandy PZPR, Okręgową Radą Związków Zawodowych, ZMP, Samopomocą Chłopską.

Krakowski prelegent, Kazimierz Rapacz, brał udział w akcji „Warta Pokoju” z okazji II Światowego Kongresu Pokoju – z odczytami krajoznawczymi jeździł po całym kraju.

Wydawnictwa Oddziału:

• 1922 – przewodnik z cyklu „Po Ziemiach Małopolski”, „Katedra Krakowska” A. Borawski, „Mogiła Kościuszki” – W.Konczyńska [załącznik nr 3], 2 tablice z portretami wybitnych Polaków,
• 1928 – przewodnik po Krakowie, „Przewodnik po Ojcowie” St.Strączek
• 1929 – „Dwa dni w Krakowie” J. Hellstein
• 1932 – „Po Ziemiach Małopolski nr 2” oraz tablica z portretami wybitnych Polaków.
• 1936 – album pocztówek „Widoki Ojcowa” – Wiktora Medweckiego

A. Sekcja wycieczkowa O/PTK w Krakowie

Wycieczkom przyjeżdżającym do Krakowa należało zapewnić nocleg i wyżywienie. W latach 1920-1932 czynne było schronisko w Baszcie Złodziejskiej na Wawelu mogące pomieścić 150 osób. Noclegi o różnym standardzie: na łóżku z pościelą za 3 tyś. mrk lub na sienniku z kocem na pryczach 2 tyś. mrk [zimą dodatkowa opłata za opał] należało zamawiać 2 tygodnie wcześniej w siedzibie krakowskiego O/PTK przy ul. Grodzkiej 64 II p. Ponadto Zarząd Miasta na okres wakacji udostępniał noclegi w szkołach, wojsko wypożyczało pościel, natomiast Zarząd Kuchni Ludowych zapewniał wyżywienie.

Już w 1920 r. w „Orlim Locie” zamieszczono:

„Przepisy” w pełni aktualne po dzień dzisiejszy!

W 1931 r. O/Krakowski otworzył schronisko w Ojcowie w willi „Reduta” – latem nocowało tu kilka tysięcy osób. Opłata w złotówkach wynosiła: na łóżku z pościelą – 1.20 zł, na sienniku z kocem 0.50 zł, całodzienne utrzymanie młodzieży 3,20 zł. W 1939 r. nocowały w nim liczne wycieczki z Wilna, Łodzi, Poznania, Katowic, Płocka.

Od 1927 r. czynnych było wiele szkolnych schronisk młodzieżowych, m.in. w Andrychowie, Dobczycach, Krościenku, Krynicy, Krzeszowicach, Lipnicy Wielkiej i Małej, Maniowych, Mszanie Dolnej, Nowym Sączu, Nowym Targu, Rożnowie, Rytrze, Tymowej, Zatorze.

Na Międzynarodowej Konferencji [wrzesień 1935 r.] w sprawie szkolnych schronisk proponowano powołanie tzw. Szkolnego Osiedla Zimowego aby ułatwić zakwaterowanie licznych wycieczek chcących poznać zabytki Krakowa. Należało pozyskać przychylność Zarządu Miasta Krakowa i Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego. Młodzież z jednej klasy cały tydzień mieszkałaby w Krakowie, a normalne zajęcia szkolne prowadzone byłyby z uwględnieniem muzeów, zabytków itp. Na zlecenie Kuratorium powstała Komisja do szczegółowego opracowania programu, a także ubiegania się o zniżki przy zwiedzaniu, w kinach i teatrach, na noclegach, również o bezpłatne wejścia do muzeów. Nie zostało – niestety – nigdzie odnotowane czy zamysł został zrealizowany i w jakim stopniu, a byłby to początek – w pewnym sensie – dzisiejszych zielonych szkół.

W 1936 r. otworzono kolejne schronisko w Ojcowie w willi „Pod Kazimierzem” – z 30 miejscami noclegowymi. Niestety, już na początku II-giej wojny obydwa schroniska zostały ograbione.

Dla stworzenia bazy narciarskiej otwarto w grudniu 1933 r. małe, na 36 miejsc, schronisko w Zwardoniu. W dniu otwarcia prof. Fr. Sykutowski wygłosił odczyt Zwardoń i okolice jako tereny narciarskie, proponując równocześnie zorganizowanie rajdu narciarskiego w dniach od 21 do 27 grudnia.

W 1932 r. zlikwidowano schronisko w Baszcie Złodziejskiej. Wycieczki lokowano w Miejskim Domu Wycieczkowym zbudowanym przez Gminę Kraków na tzw. Oleandrach, gdzie młodzieży i nauczycielom przysługiwały zniżki, a także możliwość zamówienia przewodniwodnika. Cieszył się dużą frekwencją – w 1938 r. udzielił blisko 28 tyś. noclegów. W 1946 r. został zajęty przez Centralne Zjednoczenie Przemysłu Naftowego, co było dużą stratą dla młodzieżowego ruchu turystycznego.

Szkolne schronisko uruchomiono w Krakowie dopiero 17 czerwca 1947 r. w Gimnazjum im. A. Mickiewicza. W 1950 r. Oddział dysponował dwoma obiektami noclegowymi [445 miejsc] oraz hotelem POLONIA, który wkrótce został Towarzystwu odebrany.

W 1950 r. w „ORLIM LOCIE” zamieszczono informację, że wycieczki przyjeżdżające do Krakowa należy zgłaszać w Inspektoracie Szkolnym Miejskim przy ul. św. Marka 34, tam można również zamawiać noclegi, wyżywienie i przewodników.

B. Sekcja Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej [KKMS]

Koła Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej z okresu międzywojennego są doskonałym przykładem wychowania młodzieży w trudnym czasie po I wojnie. Wielka różnorodność działań, niekonwencjonalne formy pracy, inicjatywy i zaangażowanie – tak opiekunów, jak i młodzieży – mówią o wszechstronnym znaczeniu i roli KKMS. Efekty i skutki uwidoczniły się w okresie okupacji i po zakończeniu II wojny światowej.

27.VI. 1919. – Protokół pierwszego posiedzenia

Posiedzenie wstępne w sprawie tworzenia Krajoznawczych Kół Młodzieży Szkolnej i Robotniczej.

Obecni pp. Sosnowski, Nelken, Węgrzynowicz, Kołodziejczyk i Morecki. Uchwalono:

1. Koła Młodzieży powstać mają w środowiskach własnych, a więc Koła szkolnej młodzieży w odnośnych szkołach, a młodzieży robotniczej w odnośnych zrzeszeniach. Organizatorowie względnie kierownicy Kół wyznaczeni będą przez Zarząd P. T. K. Będą oni stanowić łącznik między Kołami a P. T. K. Organizacja Kół polegać ma na samorządzie.

Zadanie Kół:

1) krzewienie kultury i pracy krajoznawczej,
2)krzewienie kultury ochrony zabytków i dzieł pracy ludzkiej.

2. Prof. Węgrzynowicz opracuje projekt programu, regulaminu i pracy. 3. Pan Kołodziejczyk również.

4. P. Sosnowski ma zająć się zyskaniem wśród nauczycieli szkół średnich organizatorów wzgl. kierowników Kół.

5. P. dr Nelken tego samego wśród młodzieży rzemieślniczej i robotniczej.

6. Organizatorów wzgl. kierowników dla szkół wydziałowych zjedna p. Szado.

Obecni na posiedzeniu i jeszcze także pp. Sawicki, Piątkiewicz, Goetel tworzą Komisję Programową i Regulaminową, która ma rozpocząć konkretną pracę w pierwszych dniach września 1919 przede wszystkim przedyskutowaniem projektów pp. Węgrzynowicza i Kołodziejczyka, ustaleniem programu pracy, po czym ma nastąpić powoływanie do życia poszczególnych Kół. Protokołował M. Morecki

Następne posiedzenie odbyło się 27 listopada 1919 r., na którym uchwalono Regulamin i wybrano Komitet Wykonawczy Sekcji – jest to data rozpoczęcia działalności Kół. Regulamin zamieszczono w „ORLIM LOCIE” R. I. 1920 r. [załącznik nr 4].

Sekcja utrzymywała łączność z Kołami w szkołach średnich w rejonie krakowskim, inspirowała powstawanie dalszych, organizowała kursy dla przewodników Kół, odczyty naukowców: Wł. Szafera, W.Goetla, S. Udzieli, Wł. Semkowicza, K. Nitscha.

Zaprogramowano pracę w Kołach na tematy konkursowe ORLEGO LOTU [np. zbieranie materiałów o budownictwie drewnianym na terenie Krakowa] oraz cykl wykładów i wycieczek dla lepszego poznania Krakowa i jego okolic [przyrody, geologii, krain geograficznych i inne] prowadzone przez naukowców z poszczególnych dziedzin. Wycieczki na Jurę prowadził prof. U.J. Ludomir Sawicki – w sezonie uczestniczyło w nich ok. 120 osób.

Młodzież, członków Kół, starano się przygotować do pracy w terenie organizując m. in. 3-tygodniowe kursy kartograficzne, sporządzania planów i kreślenia map. Działalność Sekcji Kół KMS zyskała poparcie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Kuratoriów Okręgów Szkolnych w całym kraju.

Ważnym organem pracy Sekcji z Kołami stał się, założony w Krakowie 9 marca 1920 r. – Miesięcznik Krajoznawczy dla Młodzieży, który od trzeciego numeru otrzymał nazwę ORLI LOT i motto Wincentego Pola: …Wyleć ptakiem z swego gniazda, Miłać będzie taka jazda…

Redaktorem naczelnym został Leopold Węgrzynowicz [był nim, z krótkimi przerwami, do 1950 r.]. W miesięczniku publikowano opracowania monograficzne, sprawozdania młodzieży z wycieczek, obozów, kwestionariusze tematyczne proponowane do opracowania przez młodzież [załącznik nr 5], informacje o wystawach prac i zbiorów krajoznawczych prezentowanych przez młodzież przy okazji zjazdów, sesji rocznicowych itp.

W 1920 r. w Krakowie działało 11 KKMS, mających 548 członków, a ich pracę koordynowała, powołana przez Radę Główną PTK w Warszawie, KOMISJA KÓŁ KMS z siedzibą w Krakowie, której działalność rozpoczęła się 19 marca 1920 r.

Regulamin Komisji zatwierdziła Rada Główna PTK również w 1927 r., a głównym zadaniem było krzewienie wśród młodzieży zamiłowania do poznawania kraju, rozwijania ruchu krajoznawczego w Polsce. Pierwszym przewodniczącym Komisji został prof. L. Węgrzynowicz, z-pcą prof. Piotr Galas z Bochni, sekretarzem prof. Józefa Berggruenówna, skarbnikiem prof. Mieczysław Klimaszewski, a członkami ; B. Romański, prof. Sonnburg-Habenstret. Prezydium Komisji zatwierdziło wzór pieczątki z poleceniem używania jej we wszystkich Kołach [załącznik nr 6 – pieczątka z Bochni oraz załącznik nr 7 – wzór proporca – z Teki archiwum L. Węgrzynowicza].

W 1931 r. Komisja zorganizowała 4-ro tygodniowy kurs dla nauczycieli szkół powszechnych z całej Polski oraz wydała dla nich specjalny Biuletyn z zagadnieniami krajoznawczymi i organizacyjnymi. Aby nadać jednolity kierunek pracom krajoznawczym Komisja ogłaszała konkursy, przyznawała Kołom nagrody za najlepsze prace krajoznawcze, ustalała obowiązu jące tematy, np.: zwyczaje wielkanocne, kapliczki przydrożne, stare drzewa itp. Młodzież zbierała również nazwy do opracowania Słownika Geograficznego. W 1931 r. Komisji podlegało 270 Kół zrzeszających ok. 15 tyś młodzieży.

W 1932 r. Komisja opracowała i wydała legitymacje dla członków Kół, opracowała regulaminy dla Kół, Okręgowych Kół Opiekunów KKMS [szerzej omówiono w c.d. opracowania] i dla Zjazdów. Obowiązkiem Kół KMS było:

1. dokonanie zgłoszenie do Komisji z podaniem do wiadomości informacji o życiu Koła,
2. zaprenumerowanie ORLEGO LOTU [adres: Kraków, Wawel 7],
3. wpłacenie, w miarę możliwości, dziesięciny,
4. opracowanie przynajmniej jednego kwestionariusza w roku,
5. nadesłanie sprawozdania ze swojej pracy.

Rejestracja Kół odbywała się w siedzibie Komisji KKMS w Krakowie [ul Oleandry 4]

Komisja zalecała do opracowania kwestionariusze o różnej treści, np. zamieszczony w ZIEMI 1938 nr 3 – w nawiązaniu do aktualnej sytuacji ekonomicznej w Polsce, z zagadnienia dotyczącymi bezrobocia, życia rodzinnego bezrobotnego, roślin przemysłowych, rola gospodyni wiejskiej w odrodzeniu wsi, osadnictwo robotnicze, przemysł domowy-chałupnictwo.

Również z jej inicjatywy organizowane były coroczne Zjazdy Kół KMS, ułatwiające wymianę myśli, doświadczeń itp. Uczestniczyło w nich coraz więcej delegatów, np. na I-wszym w Krakowie w 1927 r. było 165 uczestników, głównie uczniów, z Bochni, Brzozowa, Łańcuta, Strzyżowa, Tarnowa. Na II-gim Zjeździe w Wilnie w 1928 r. było 260 uczestników, a III-cim w 1929 r. w Poznaniu – 700.

W obradach brali udział wizytatorzy szkolni, delegat Rady Głównej PTK, przedstawiciele środowiska naukowego, co świadczy o dużym zainteresowaniu pracą Kół KMS przez różne, znaczące instytucje. Zjazdom zawsze towarzyszyły wystawy uczniowskich prac krajoznaw czych i zebranych eksponatów z różnych dziedzin.

Tematyka referatów zjazdowych dotyczyła różnorodnych problemów i tak np. w 1927 r. rozważano zagadnienia związane z ochroną przyrody, znaczeniem słownictwa ludowego itp., a także działalność Kół.

Na Zjeździe w 1936 r, zorganizowanym ponownie w Krakowie, uczestnicy zostali podzieleni na sekcje tematyczne, obrady toczyły się w różnych placówkach naukowych U.J., a przewodniczyli specjaliści poszczególnych dziedzin – oni także prowadzili dyskusje.

W Zjeździe uczestniczyły delegacje i naukowcy z Anglii i Irlandii, żywo zainteresowani tematyką obrad i towarzyszącą Zjazdowi wystawą. Kontakty utrzymywane były już wcześniej, o czym wiadomo z zachowanego w prywatnym archiwum L. Węgrzynowicz podziękowania z Dublina za wypożyczenie kilku skrzyń zebranych przez młodzież eksponatów etnograficznych [załączniki nr nr 8 i 9].

W Dzienniku TV 22.11.2002 r. podano wiadomość, że w pewnej polskiej szkole uczeń zaatakował kolegę siekierą. Przytaczam komentarz rówieśnika: ” … on chyba do niego nic nie miał, to chyba z nudów…(!!!)”. Śledząc pracę młodzieży w Kołach KMS w latach II Rzeczypospolitej [m.in. w latach wielkiego kryzysu] należy podziwiać zaangażowanie uczniów, jak i ich opiekunów, których celem było wychowanie wartościowej młodzieży, wdrożenie jej do właściwego… sposobu na życie…, co szczególnie zaowocowało w czasie II wojny światowej. Wychowani w umiłowaniu ziemi ojczystej, może niekiedy zbyt ofiarnie oddawali jej swoje życie, a kości ich często nawet w niej nie spoczywają.

Komisji Kół udało się w 1931 r. uzyskać zniżki kolejowe dla wycieczek szkolnych, co zostało podane do wiadomości w ORLIM LOCIE 1931 nr 4 [załącznik nr 10],

W 1935 r. zaczęto tworzyć Szkolne Muzeum Krajoznawcze. Komisja apelowała o przesyłanie wszelkich prac, które gromadzone w Muzeum będą dokumentem działalności nauczycieli i uczniów, związanej z poznawaniem kraju Ojczystego. Przy okazji Zjazdu w 1936 r. w Krakowie młodzież, w towarzystwie opiekunów, złożyła dary dla Muzeum Etnograficznego na Wawelu – były to różne okazy etnograficzne zebrane w terenie.

Obradami Zjazdów Kół KMS interesowała się prasa. Ilustrowany Kurier Codzienny z dnia 25.05.1936 r. informował ; W Krakowie na VII Obradach Polskiego Zjazdu Kół KMS uczestniczyło 300 osób, m.in. z Szamotuł, Wilna, Cieszyna. Obradowano w auli Gimnazjum Żeńskiego im. Król. Wandy w Oleandrach. Referat wstępny wygłosił dr Tadeusz Seweryn pt.: „Ideologia Kół KMS”.

W 1937 r. Komisję KKMS PTK stanowili: L.Węgrzynowicz [przewodniczący – prof. gimn. VII w Krakowie], Józefa Berggruen [Kraków], Zofia Czubrynianka [Kraków], dr Maria Dobrowolska [Kraków], Piotr Galas [Bochnia], Zofia Pawłowska, Tadeusz Seweryn.

Natomiast ze sprawozdania za 1939 r. wiadomo, że w skład Komisji Kół KMS wchodzili: L. Węgrzynowicz [przewodniczący – prof. VII Gimnazjum], Józefa Berggruen [dyrektor X Gimnazjum], dr Maria Dobrowolska [dyrektor VII Gimnazjum], Piotr Galas [prof. Gimnazjum w Bochni], Zofia Pawłowska [ dyrektor Seminarium ], dr Tadeusz Seweryn, Z. Wiśniewska [nauczyciel Gimnazjum SS Urszulanek].

Po okresie okupacji w 1946 r. Komisja wznowiła swoją działalność pod przewodnictwem L. Węgrzynowicza. Jednym z pierwszych zadań było wznowienie ORLEGO LOTU i wystosowanie do Oddziału PTK zawiadomienia o Okólniku Ministerstwa Oświaty nr 65 z dnia 06.12.1946 r. zezwalającym na organizację Kół KMS PTK. W ślad za nim Komisja zalecała organiwanie w terenie jak najwięcej Kół, nawiązanie kontaktów z Inspektoratami i Kuratoriami Szkolnymi, organizowanie w okresie wakacyjnym obozów krajoznawczych.

Komisja Krakowska, przedstawiając dorobek z lat 1945-1946, miała zarejestrowanych 260 Kół z 12 tyś. członków. Zorganizowała w tym czasie – w niezupełnie jeszcze unormowanych powojennych warunkach – 14 wycieczek, w których uczestniczyło 25-50 osób i 16 odczytów dla ok. 100 słuchaczy. Otwarto własne schronisko, odbył się obóz krajoznawczy na Górze św. Anny, powstały 3 nowe Koła, a w Myślenicach Ognisko Kół Krajoznawczych, którego prezesem został Tadeusz Prus-Wiśniowski. Wydano broszurę Koła Krajoznawcze Młodzieży Szkolnej PTK [ 3 tyś egzempl.] skierowaną do szkół. Opinię dobrze pracujących miały Koła krakowskie i myślenickie. W 1946 r. w szkole przy ul. J. Piłsudskiego 38 w Krakowie uruchomiono dla wycieczek bazę noclegową.

Wiosną 1945 r., z inicjatywy L. Węgrzynowicza, reaktywowano zlikwidowany w czasie okupacji OŚRODEK KRAJOZNAWCZY, którego inwentarz udało się przechować w magazynie Muzeum Przemysłowego. W nowej siedzibie, przy ul. Starowiślnej 48 w Krakowie, w 1946 r.zorganizowano 20 odczytów o zabytkach Krakowa i przygotowano 6 wycieczek. Biblioteka liczyła 600 pozycji, 30 czasopism i rękopisów, zbiór przeźroczy i ilustracji oraz aparat projekcyjny. Ośrodek swoją działalnością obejmował cały kraj ; oceniał prace uczniów, wyznaczał nagrody za dobre opracowania, które następnie publikowano. Tutaj powstawały projekty nowych szlaków turystycznych i obozów wakacyjnych. Współpracowano z Radą Ochrony Przyrody, towarzystwami naukowymi i muzeami regionalnymi

W Konferencji Krajoznawczej, zorganizowanej w Krakowie 30 listopada 1947 r., wzięło udział 94 delegatów – byli to nauczyciele różnych typów szkół i przedstawiciela władz szkolnych. Obrady toczyły się w Instytucie Geograficznym U. J. Powołano wówczas Metodyczne Ognisko Krajoznawcze. W tym samym roku ogłoszono TURNIEJ na opis dowolnego przedmiotu z zakresu kultury ludowej.

Krakowska Komisja Kół KMS, której przewodniczył L. Węgrzynowicz, za całokształt pracy otrzymała w 1947 r gratulacje od Zarządu Głównego PTK.W 1947 r., dla ułatwienia pracy Komisji krakowskiej, ZG PTK utworzył Komisję Kół KMS również w Warszawie – posiedzenia Komisji miały odbywać się przemiennie.

W dniach 6-9 maja 1948 r. odbył się w Warszawie I-wszy powojenny Zjazd Kół KMS z udziałem 800 delegatów i 65 opiekunów Kół KMS. 27 listopada 1948 r. na odbytym w Krakowie posiedzeniu Komisji podstawowym tematem było omówienie obchodów XXX-lecia działalności Kół. W 1949 r. Komisję Kół KMS tworzyli: L. Węgrzynowicz – przewodniczący, J. Jaroszowa – z-pca przewodniczącego, delegaci ZG: J. Kołodziejczyk, K.Staszewski, J.Berggruen, P.Czapik, M. Dobrowolska, Z. Domaniewski, M. Gotkiewicz, H.Millerowa, J. Staśko, T. Prus-Wiśniowski [przewodniczący Sekcji Okręgowych], M. Czekańska z Poznania, B. Szwalm z Łodzi, S. Piątek z Rzeszowa, J. Gruszka z Radomia, J. Pawlikowa z Gdańska, I. Porębska z Zabrza.

W maju 1949 r. powstała SEKCJA OKRĘGOWA KOMISJI KÓŁ KMS. Jej zadaniem m.in było orgnizowanie wycieczek i obozów letnich, na które Zarząd Główny PTK uzyskał dotację od Głównego Urzędu Kultury Fizycznej. Zorganizowano 13 obozów krajoznawczych dla ponad 300 uczestników:

Obozy stałe opracowywały monografie miejsca pobytu, a na krótkich wycieczkach uczestnicy poznawali najbliższe okolice. Na obozach wędrownych poznawano kraj wzdłuż wyznaczonej trasy. Wyróżniające się opracowania publikowane były w ORLIM LOCIE, a materiały z obozu Jurajskiego zaprezentowano na wystawie z okazji XXX-lecia działalności Kół.

W 1950 r. Komisja wpłaciła na odbudowę Warszawy 145 zł, ogłosiła konkurs z nagrodami za najlepsze sprawozdanie z wycieczki krajoznawczej oraz nadała stopień instruktora Franciszce Guter w dziale przewodnictwa po Krakowie i organizacji świetlic. Do tego czasu stopień taki posiadali: T. Struzik, J. Opial, A. Garbacka, J. Samek.

Na Okręgowym Zjeździe Opiekunów Kół KMS w 1930 r. w Krakowie nowo powstały Zarząd, któremu przewodniczył wizytator OSKR, K. Bzowski, a członkami byli: K. Marcinkowski, Z. Rychterówna i T. Seweryn, ustalił warunki powstawania w województwach OKRĘGOWYCH KÓŁ OPIEKUNÓW KKMS, głównie dla organizatorów ruchu krajoznawczego, Oraz ujednolicił kierunki pracy i utrzymywanie łączności

Z inicjatywy L.Węgrzynowicza w latach 1931-33 odbyły się kursy dla Opiekunów, zlecone przez Kuratorium dla nauczycieli szkół powszechnych z całego kraju, z zakresu geografii, geologii, botaniki i etnografii. Miały być pomocne przy organizowaniu wędrówek krajoznawczych, gromadzeniu materiałów itp. Komisja wydała dla uczestników specjalny Biuletyn. Planowano wprowadzenie zajęć z metodyki pracy krajoznawczej dla nauczycieli geografii.

W 1936 r., na XXX-lecie PTK w dniach 21-24 maja w Krakowie odbyło się szereg uroczystości, m. in. Zjazd Kół KMS i ich Opiekunów. 25 maja wyjechano do Ojcowa, a w następnym dniu wspólnie uczestniczono w sypaniu Kopca Marszałka J. Piłsudskiego.

II wojna przerwała bardzo dobrze rozwiniętą działalność, którą wznowiono w 1945 r. lecz utrudniona była nową sytuacją – młodzież nie zawsze mieszkała w swoim dawnym środowisku, należało więc związać ją z nowym miejscem właśnie przez jego poznanie. Opiekunom zostawiono zupełną swobodę działania i metody pracy. Nowym adresem informacji i porad była w Krakowie ul. Krowoderska 46 m.9. Krakowskie Zrzeszenie Opiekunów Kół KMS w 1946 r. skupiało 33 Koła ze szkół średnich, 22 Koła ze szkół powszechnych – ogółem 700 członków. Kontrolowało działalność Kół, rozszerzało pracę krajoznawczą organizując wycieczki w okolice Krakowa, odczyty i wykłady oraz imprezy artystyczne.

28 listopada 1947 r. zorganizowano Konferencję Kół z rejonu Polski Południowej pod przewodnictwem L.Węgrzynowicza, w której uczestniczyło 88 delegatów z 44 miejscowości oraz władze szkolne. Referowano sprawozdania z obozów, omawiano kwestionariusze dla Kół, m. n. z zagadnieniami socjologicznymi. Na zebranie Opiekunów Kół KMS, które odbyło się 4 listopada 1948 r., zaproszono również młodzież robotniczą celem zapoznania jej z bieżącymi zadaniami. Postanowiono zaprowadzić ewidencję wszystkich Kół, wznowić prenumeratę ORLEGO LUTU i ZIEMI dla świetlic, z odczytami i akcjami propagującymi krajoznawstwo docierać do szerokich kręgów młodzieży, także przez nauczycieli wiejskich, a przeszkolona młodzież winna zająć się grupami wycieczkowymi również młodych robotników.

W 1948 r. wzywano do utrzymywania ścisłego kontaktu z centralą; do obowiązku należało opracowanie w ciągu roku najmniej jednego kwestionariusza przygotowanego przez Komisję Kół w Krakowie. Praca Opiekunów winna być uznana przez władze szkolne równą z pracą opiekunów spółdzielni szkolnych [zniżki godzin nauczania i specjalny dodatek za opiekę nad Kołem].

W 1949 r. zaapelowano do Opiekunów o:

• zorganizowanie w każdej szkole Koła KMS,
• zachęcanie wstępowania do Kół wszystkich uczniów,
• organizowanie pogadanek pod hasłem „ODBUDOWUJEMY WARSZAWĘ”
• zasilanie datkami pieniężnymi jej odbudowy.

ZRZESZENIE KRAKOWSKICH KÓŁ KMS PTK rozpoczęło swoją działalność w 1933 r., a prezesem został Zygmunt Walenta. 1 października tegoż roku otwarto świetlicę z czytelnią, gdzie organizowano odczyty, kursy m. in. kartograficzne, etnograficzne, przewodników po Krakowie, instruktorskie. Rozpoczęto inwentaryzację dzielnic Krakowa, stanowiącą obowiązkowe zadania dla Kół. Organizowano też wystawy prac z obozów wakacyjnych i fotografii krajoznawczej, wieczornice krajoznawcze, a także imprezy dochodowe [m. in. Szopkę Krakowską]. Na podstawie materiałów zgromadzonych w świetlicy wydawano NOWINY KRAJOZNAWCZE.

Komisja, widząc dużą przydatność świetlicy, zaleciła tworzenie podobnych w innych miejscowościach. Tak dobrze rozwijającą się działalność przerwała II wojna światowa.

Pierwsze powojenne Walne Zebranie Zrzeszenia odbyło się 15 września 1946 r., a przewodniczyła Z. Domaniewska. Na prezesa wybrano wówczas T. Struzika, sekretarzem został J. Opiał, zastępcą A.Polański, referat artystyczny objęła B. Dąbrowska, referat do spraw Ośrodka Krajoznawczego – J.Kamieńska i J. Kieta.

Zrzeszenie organizowało wycieczki dla Kół [niedzielne i dalsze], a opiekunem był prof. Przyjemski. W programie było zwiedzanie zabytków i wystaw, grupowe chodzenie do teatrów [ zniżki od 10 osób] – organizował K. Wojtasiewicz. Z kolei były tematem do dyskusji na zebraniach m. in. np. w Liceum im. H. Sienkiewicza.

W 1947 r. powstały zespoły tańców ludowych uświetniające organizowane przez Zrzeszenie akademie, np. w Gimnazjum im. Królowej Wandy ku czci Adama Asnyka w 1948 r., na której obecnych było ok. 300 osób, a dochód wyniósł 4 319 ówczesnych zł.

W 1947 r. powstała SEKCJA LUDOZNAWCZA, która organizowała wycieczki badawcze [budownictwo drewniane, strój krakowski itp.], a także wprowadziła nową działalność – kontakty z obcokrajowcami przybywającymi w Krakowie na studiach, m. in. z Albanii, Jugosławii, a także z redakcją Dziennika Angielskiego, Instytutem Francuskim, Węgrami, Towarzystwem Przyjaźni Czesko-Słowackiej, Polskim Towarzystwem Tatrzańskim, towarzystwami naukowymi, Ligą Ochrony Przyrody. W tym czasie Zrzeszenie liczyło ok. 1 200 członków.

Organizowane od 1933 r. kursy na przewodników powtarzano kilkakrotnie, zwiększając ilość zajęć i czas trwania. W 1947 r. kurs trwał przez 5 miesięcy, obejmował wykłady i niedzielne praktyki po Krakowie – ukończyło 26 osób. Koszt uczestnictwa w kursie był bardzo mały – 115 zł od osoby – co m. in. powodowane było częstą rezygnacją z honorarium przez wykładowców. Przewodnicy tworzyli – w ramach Zrzeszenia – własne KOŁO, a w skład Zarządu weszli: Jan Samek, J. Razowski. Z. Kucharska, S. Janik – uczniowie z różnych gimnazjów krakowskich.

W 1948 r., na Zjeździe w Warszawie, uczestniczyło ok. 100 delegatów z 11 Kół KMS, a Zrzeszenie reprezentowali: A. Grabacka, Fr. Gutwar, J. Opial. Zrzeszenie scalało organizacyjnie wszystkie Koła, wychowywało kadrę krajoznawczą, wpływało na rozwój Kół i powstawanie nowych. Świetlica, założona w małej piwnicy, z wielkim mozołem zdobywając meble nawet na śmietniku, zgromadziła w krótkim czasie mapy, plany, widokówki, książki, przewodniki i czasopisma. W niej obmyślano imprezy organizowane następnie w większych salach [ z artykułu A. Garbackiej, uczennicy X Gimnazjum i Liceum im. Królowej Wandy – ORLI LOT 1948 ].

RÓŻNE DZIAŁANIA ORGANIZACYJNE w zakresie ruchu turystycznego (w tym turystyki krajoznawczej)

W dniach od 11 do 13 października 1919 r., z inicjatywy Ministerstwa Robót Publicznych, odbył się w Krakowie ZJAZD TURYSTYCZNY, mający na celu popieranie ruchu turystycznego w Polsce. Obecni byli delegaci towarzystw turystyczno-krajoznawczych i narciarskich oraz pokrewnych działów sportu z całej Polski. Ministerstwo reprezentował st.referent do spraw turystyki, dr Mieczysław Orłowicz, natomiast Ministerstwo Oświecenia

Publicznego radca, Aleksander Janowski.W obradach uczestniczyli m.in. członkowie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego [PTK] z Warszawy oraz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego z Krakowa. Zainteresowania Zjazdem wykazało 17 towarzystw, a pośród krajoznawców Kaz. Sosnowski, Al. Janowski, Walery Goetel , K. Rupert, S. Stolarzewicz [prezes sekcji wycieczkowej O/PTK w Krakowie].

U c h w a l o n o założyć POLSKI ZWIĄZEK TOWARZYSTW TURYSTYCZNYCH [PZTT]z siedzibą w Warszawie, a jego Zjazd zaplanowano na marzec 1920 r.

Ustalono kompetencje poszczególnych członków PZTT, i tak:

• Polskie Towarzystwo Tatrzańskie [PTT] i jego oddziały sprawować będą opiekę nad turystyką w Tatrach i Karpatach,
• Polskie Towarzystwo Krajoznawcze [PTK] i jego oddziały – nad turystykę w pozostałych częściach kraju,
• inne towarzystwa, o charakterze sportowym, miały zajmować się turystyką kolarską, wodną, samochodową i wycieczkami zagranicznymi.

Za sprawy najpilniejsze uznano:

• budowę domów wycieczkowych dla wycieczek zbiorowych szkolnych w Warszawie, Krakowie i Zakopanem,
• budowę schronisk w górach i Ojcowie,
• malowanie szlaków w górach,
• wydawanie przewodników, map itp.,
• starania o zniżki kolejowe na trasach dojazdowych do atrakcyjnych miejscowości,
• budowę kolei m.in. na trasach:
  • Kraków – Ojców – Olkusz
  • Wieliczka – Myślenice – Mszana Dolna
  • Nowy Targ – Szczawnica – Nowy Sącz.

Za organ wszystkich towarzystw uznano ZIEMIĘ, wydawaną w Warszawie przez PTK.

Ważną rolę przypisywano turystyce poza górami, określaną przez M. Orłowicza jako p ł a s k ą (ORLI LOT – 1921 r. nr 3), którą, przed wielu już laty, pogardliwie traktowalim. in. członkowie wileńskiej socjety, a nawet filareci, uważając, że chodzenie pieszo po kraju jest …godne gminu. Z tego też powodu A. Mickiewicz zrezygnował z wędrówki z Wilna do Kowna. W latach 80-tych XX w. krążyło również określeniem turystyka opłotkowa [przyp. BT].

We wrześnie 1929 r. odwiedzili Kraków uczestnicy MIĘDZYNARODOWEGO KONGRESU URZĘDÓW TURYSTYCZNYCH, który odbywał się w Warszawie w dniach od 14 do 22 września tegoż roku. Zorganizowano dla nich wycieczki do Tyńca, na krakowskie Bielany i całodniową doliną Prądnika przez Pieskową Skałę do Olkusza. Według relacji M. Orłowicza [ZIEMIA 1929] wycieczka wzbudziła zachwyt uczestników.

14 września 1935 r. rozpoczęła się w Krakowie MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA poświęcona Domom Wycieczkowym dla Młodzieży – uczestniczyło 16 delegacji [40 delegatów], a zakończono ją w Zakopanem. Delegacje reprezentowały m.in. Anglię, Szkocję, Irlandię, Flandrią, Holandię, Walonię, Francję, Szwajcarią, Niemcy, Danię i Luxemburg, byli również przedstawiciele ugrupowania czesko-niemieckiego, niemiecko-siedmiogrodzkiego i Gdańska. Zorganizowano dla nich wycieczki po Krakowie, do Wieliczki, w Pieniny Tatry oraz na Spisz. Nawiązały się kontakty międzynarodowe, co odnotowano w ZIEMI 1933 nr 10.

Na Wystawie Turystyczno-Sportowej urządzonej w 1935 r. staraniem Krakowskiej Izby Rzemieślniczej był także „Kącik Krajoznawczy” Koła Młodych Oddziału Krakowskiego PTK, co jest dowodem znaczącej wówczas pozycje Towarzystwa [ZIEMIA 1935].

INICJATYWY PTK i pokrewnych towarzystw.

W Kronice Krajoznawczej – ZIEMIA 1910 – odnotowano, że 10 marca 1910 r. odbyło się w Krakowie Walne Zebranie Krajowego Związku Turystycznego po przewodnictwem hr. Jana Potockiego z Rymanowa. M.in. wysunięto postulat budowy kolejki na Świnicę

Na posiedzeniu Rady Głównej PTK w styczniu 1927 r. postanowiono m.in. rozwieszać na na dworcach PKP w atrakcyjnych miejscowościach turystycznych mapy z nakreśloną marszrutą i opisem zabytków. Nie udało się – niestety – znaleźć takiej mapy, lecz podobną, zachowaną w zbiorach SKKT w Krakowie i udostępnioną przez opiekunkę, mgr Jadwigę Mróz. Mapa wydana została nakładem D.O.K.P w Krakowie, opracowana przez Tadeusza Zwolińskiego [Zakopane 1932] przedstawia Wschodnio-Karpacki Okręg Turystyczny [załącznik nr 11]. To ciekawy i pomysłowy panoramiczny skrót Polski – od gór do Bałtyku, Wilna i Mińska. Takie mapy m.in. były na dworcach w Tarnowie, Nowym Sączu.

Niektóre inicjatywy, które udało się wprowadzić w życie, należy uznać, nawet dzisiaj, za wielkie osiągnięcie. I tak w 1932 r. uzyskano dla członków PTK zniżki:

• 25% na kolejach państwowych do 122 miejscowości,
• 20% na wydawnictwa PTK,
• 10% na wydawnictwa komisowe,
• 50% w muzeach: Narodowym, Wojskowym, Rzemiosła, Sztuki Stosowanej, Kolejowym,
• 25% w ZOO w Warszawie dla miejscowych, a 50% dla zamiejscowych,
• 20% przy zakupie okularów, binokli oraz oprawek i szkieł w firmie R. Łączyński – optyk [Warszawa – ul Fabryczna 28]
• 5% w Centralnym Komitecie Dostaw Zw. Harcerstwa Polskiego w Warszawie,

wszędzie za okazaniem legitymacji członkowskiej PTK z opłaconymi składkami za bieżący kwartał – coś, jak obecna karta rabatowa.

Od 1949 r. PTK współpracowało z Funduszem Wczasów Pracowniczych [FWP] przy organizacji wczasów w oparciu o kadrę i sieć schronisk PTK i PTT. Na kursie dla instruktorów kulturalno-oświatowych FWP [1948/1949] prelegenci PTK, z prezesem dr S. Leszczyckim, omawiali zagadnienia dotyczące krajoznawstwa i proponowali nowe formy wczasów – wczasy wędrowne o charakterze krajoznawczym.

W 1950 r. PTK zgłosiło swój akces do współpracy w walce z analfabetyzmem i zwróciło się do Kół KMS – było ich wówczas 640 – o udział w jednorazowej akcji rejestracyjnej w okresie Tygodnia Oświaty. Przewodnicy O/Krakowskiego PTK w ramach tej akcji oprowadzali wycieczki z Katowic, Rzeszowa, a także z okolic Krakowa [oprowadzili ok. 1200 uczestników]

ORLI LOT – 1920-1950

Sekcja Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej od 9 marca 1920 r. wydawała Miesięcznik Krajoznawczy Młodzieży. Od trzeciego numeru nadano mu tytuł ORLI LOT i motto W. Pola: Wyleć ptakiem z swego gniazda / Miłać będzie taka jazda … Stronę tytułową zdobił orzeł zrywający się do lotu. Naczelnym redaktorem został Leopold Węgrzynowicz. Łącznie wydano 24 roczniki [z przerwą w latach 1940-1945], rocznie opracowując 10 zeszytów o zawartości 16-24 stron. Redakcja mieściła się w Krakowie przy ul. Oleandry 4.

Zaprezentowany na Zjeździe w 1921 r. zyskał ocenę znakomicie redagowanego i uznany został za organ PTK. Mimo tego – to znakomite pismo dla młodzieży – nie miało tylu odbiorców, aby nie odczuwać kłopotów finansowych. Od 1926 r. ukazywał się bezpłatny dodatek O Ochronie Przyrody, a od 1927 r. SKARBIEC, poświęcony ochronie zabytków sztuki i kultury. Z dniem 1 stycznia 1938 r. ORLI LOT przeszedł na własność Zarządu Głównego PTT, który uzyskał subwencję z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w wysokości 1 500 zł – wcześniej był własnością Komisji Kół Krajoznawczych Młodzieży.

W skład redakcji w 1938 r. wchodzili: T. Seweryn (przewodniczący), Cz. Blajda, M. Gotkiewicz, R. Mochnacki, I. Ormicka, L. Pietrzykowski, R. Reinfuss, K. Staszewski. Siedziba ORLEGO LOTU mieściła się w Krakowie-Dębnikach, Księgarnia ORBIS. Roczna prenumerata wynosiła 3.oo zł, a 30 groszy pojedynczy egzemplarz.

W 1939 r. redaktorem naczelnym był nadal T. Seweryn, a Komitet Redakcyjny stanowili: M. Gotkiewicz, A. Kutrzebianka, I. Ormicka [fot. 2], F.Piekarska, R. Reinfuss, K. Staszewski (z ZG PTK), L. Węgrzynowicz ( z Komisji KKMS). Siedzibą Redakcji i Administracji było Muzeum Etnograficzne na Wawelu, a wydawcą ZG PTK.

W 1947 r. – po okupacyjnej przerwie – ukazał się artykuł podsumowujący poprzednią działalność i zachęcający Koła by, po latach niszczenia polskiej kultury, podjąć działania i pracę pod hasłem: Poznać aby ukochać! – Poznaj swój kraj i Ojczyźnie służ! Przypominano obowiązki:

• dążyć do poznania ziemi i życia kulturalnego rodaków we wszystkich dziedzinach,
• odnosić się z czcią do przyrody i pomników kultury,
• spełniać gorliwie swe obowiązki krajoznawcze i zainteresować nimi drugich,
• interesować się najżywotniejszymi sprawami państwa,
• kochać swój kraj i pracę swą poświęcać dla jego dobra.

Organizacja i praca Kół KMS znana była również poza granicami kraju – Słowacja, Irlandia.

W 1949 r. przypomniano Regulamin Kół KMS oraz zamieszczono wykaz tych Kół, które Reaktywowały swoją działalność po wojennej przerwie. W tym czasie w województwie krakrakowskim zarejestrowanych było 71 Kół, w rzeszowskim – 26. Zarząd Komisji Kół KMS tworzyli: L. Węgrzynowicz – przewodniczący, J. Jaroszowa – zastępca przewodniczącego, delegaci ZG PTK: J. Kołodziejczyk, P. Czapik, M. Dobrowolska, Z. Domaniewska, M. Gotkiewicz, H. Millerowa, J. Staśko, T. Prus-Wiśniowski ( przewodniczący sekcji okręgowej) M. Czekańska z Poznania, B.Szwalm z Łodzi, St. Piątek z Rzeszowa, J. Gruszka z Radomia, J. Pawlikowa z Gdańska, Porębska z Zabrza.

27 listopada 1949 r. odbyło się w Krakowie posiedzenie Zarządu Komisji dla uczczenia XXX-lecia działalności Kół.

Kraków, luty 2003 r.Janina Barbara Twaróg

Temat opracowano w ramach działalności Komisji Historii i Tradycji ZG PTTK XV Kadencji.